DZIECKO Z ZESPOŁEM NADPOBUDLIWOŚCI - ADHD

 

Objawy i sposoby pomocy

 

Opracowanie mgr Urszula Jasińska-Maksymowicz

 

W Polsce w ciągu ostatnich kilkunastu lat używano, miedzy innymi, następujących terminów:

• zespół nadpobudliwości psychoruchowej,
• zespół nadpobudliwości ruchowej z deficytem uwagi,
• zespół hiperkinetyczny wieku dziecięcego,
• zespół nadruchliwości,
• zespół minimalnej dysfunkcji mózgu,
• postać tzw. nerwowości dziecięcej,
• deficyt uwagi,
• nadruchliwość dziecięca.

 

Obecnie w piśmiennictwie światowym oficjalnie używane są dwie nazwy:

W popularnej i powszechnie używanej Klasyfikacji Amerykańskiego Towarzystwa Psychiatrycznego( DSM-IV) jest mowa o Attention Deficit Hyperactivity  Disorder, czyli o „Zespole nadpobudliwości psychoruchowej z deficytami uwagi”.

W proponowanej przez Światową Organizację Zdrowia miedzynarodowej klasyfikacji chorób ( ICD-10) występuje termin Hyperkinetic Disorder, czyli „Zespół hiperkinetyczny lub zaburzenia hiperkinetyczne”

 

Autorzy Polscy stosują określenia:

 

ZESPÓŁ NADPOBUDLIWOŚCI lub ZESPÓŁ HIPERKINETYCZNY; używa się również skrótu stosowanego na całym świecie: ADHD.

 

Co to jest ADHD?

  

W dużym uproszczeniu można powiedzieć, że u podłoża ADHD leży specyficzny tryb pracy mózgu, który utrudnia dziecku kontrolowanie własnych zachowań i osłabia zdolność skupienia uwagi.

 

Podstawowe objawy ADHD to nadruchliwość, impulsywność i zaburzenia uwagi. Badania ciągle potwierdzają, że objawy te utrzymują się trwale przez jakiś czas. Podstawowe objawy i wzorce zachowania pozostaną stałe przez tygodnie, miesiące, lata, choć prawie u połowy dzieci z ADHD nasilenie objawów znacznie zmniejsza się z wiekiem.

 

 SKĄD SIĘ BIORĄ NADPOBUDLIWE DZIECI?

 

Mimo, że wymienione objawy tworzą pewien stały wzór zachowań dziecka, jednak mogą one w mniejszym lub większym stopniu przeszkadzać innym i być przez to mniej lub bardziej widoczne. Dzieje się tak w zależności od wymagań i tolerancji otoczenia, w którym przebywa dziecko. Dlatego na podstawie samego nasilenia objawów, trudno jednoznacznie oddzielić dzieci z ADHD od dzieci zdrowych. Toteż przy rozpoznawaniu zespołu ADHD bierze się pod uwagę dodatkowe kryterium - wpływ objawów na funkcjonowanie. Innymi słowy mówiąc, musimy odpowiedzieć na pytanie czy i w jakim stopniu objawy utrudniają dziecku życie i czy stają się źródłem problemów w domu lub szkole.

 

Ze względu na ciągłość występowania omawianych zachowań, nieraz od wczesnego dzieciństwa, rodzicom może być trudno ustalić ich początek. Jest to cecha charakterystyczna dla ADHD - zespół ma przebieg powolny (jeśli w ogóle można użyć tego słowa w odniesieniu do ADHD), bez nagłych zmian zachowania. Jeśli obserwujemy zwiększenie liczby lub intensywności objawów, najczęściej wynika ono ze zmiany warunków zewnętrznych, w których żyje dziecko. Dobrym przykładem sytuacji, w której nasilenie objawów ADHD jest wynikiem nagłych zmian w otoczeniu, jest rozpoczęcie nauki w szkole podstawowej.

 

Mimo, że przyczyny i rozwój zespołu ADHD nie są jeszcze do końca wyjaśnione, badania naukowe wskazują na duży udział czynników genetycznych. Czynniki te wpływają na budowę i działanie struktur mózgowych i sposób przekazywania pobudzeń w centralnym systemie nerwowym.

 

Uważa się, że przyczyną ADHD jest zaburzony proces dojrzewania układu nerwowego. Niektóre obszary mózgu pracują mniej skutecznie niż u pozostałych dzieci, czego wyrazem są objawy ADHD. Za takim wyjaśnieniem przemawia zmniejszanie się nasilenia lub ustępowanie objawów wraz z wiekiem u znacznej liczby pacjentów.

Podatność na ADHD rośnie w miarę jak zwiększa się liczba niekorzystnych czynników środowiskowych działających na dziecko, takich jak komplikacje w okresie rozwoju płodowego albo toksyny obecne w pożywieniu i wdychanym powietrzu (np. ekspozycja na dym tytoniowy w czasie ciąży).

 

Pewne znaczenie przypisuje się także uwarunkowaniom psychologicznym (np. relacje miedzy rodzicami, rozwód rodziców) i psychospołecznym (jak np. częste zmiany miejsca zamieszkania albo trudna sytuacja w szkole). Inne czynniki takie jak rodzaj diety, alergie pokarmowe oraz astma, mimo, że same nie wywołują nadpobudliwości psychoruchowej mogą nasilać jej objawy.

 

Ponieważ zespół nadpobudliwości psychoruchowej z deficytem uwagi jest zaburzeniem w znacznym stopniu uwarunkowanym genetycznie, czyli przekazywanym z pokolenia na pokolenie, często obserwuje się rodzinne występowanie ADHD. Oznacza to, że prawdopodobieństwo wystąpienia ADHD u dzieci wzrasta jeśli rodzice (lub jedno z nich) mieli rozpoznaną nadpobudliwość psychoruchową. Ponadto, jeśli już mamy dziecko nadpobudliwe, wzrastają szanse, że kolejne dziecko również rozwinie zespół ADHD.

 

Obecność u dziecka genów odpowiedzialnych za wystąpienie zespołu ADHD powoduje nieprawidłowy przebieg procesów zachodzących w korze mózgowej i jądrach podkorowych. Stwierdzono, że u dzieci z ADHD płaty czołowe półkul mózgowych i ich połączenia z innymi strukturami mózgu pracują mniej wydajnie niż u dzieci zdrowych. Także obszary odpowiedzialne w mózgu za kojarzenie informacji słuchowych i wzrokowych funkcjonują słabiej u dzieci nadpobudliwych.

 

Na poziomie biochemicznym, u osób z ADHD dochodzi prawdopodobnie do osłabienia działania dwu substancji uczestniczących w przekazywaniu pobudzeń w układnie nerwowym (tak zwanych neuroprzekaźników): noradrenaliny i dopaminy. Leki stosowane w farmakoterapii ADHD modyfikują aktywność tych przekaźników w mózgu.

 

Przez wiele lat uważano, że przyczyną zespołu nadpobudliwości psychoruchowej mogą być zaburzone relacje między członkami rodziny lub błędy wychowawcze popełnione przez rodziców. Współczesne badania naukowe nie potwierdzają tych poglądów. Można natomiast stwierdzić, że takie czynniki psychospołeczne jak trudna sytuacja rodzinna, brak stałych norm i zasad, impulsywność rodziców mogą nasilać objawy ADHD. Przeciwnie, w troskliwej, tolerancyjnej, przestrzegającej stałych zasad rodzinie, objawy dziecka z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mogą być słabo wyrażone.

 

Podsumowując prezentowane, zgodnie z najnowszymi badaniami, teorie, należy wysnuć następujące stwierdzenia:

• zespół nadpobudliwości psychoruchowej jest zaburzeniem przekazywanym z pokolenia na pokolenie, czyli uwarunkowanym genetycznie;
• osoby cierpiące z powodu ADHD mogą mieć specyficzne wzorce pracy mózgu, które wydają się odpowiedzialne za powstanie objawów, występujących u dzieci nadpobudliwych;
• u osób z ADHD wg. T. Wolańczyka, istnieje prawdopodobnie zaburzona równowaga pomiędzy dwoma podstawowymi przekaźnikami- noradrenaliną i dopaminą.

 

Objawy ADHD

 

• impulsywność,
• nadruchliwość( nadmierna aktywność ruchowa),
• zaburzenia koncentracji uwagi.

  

Impulsywność

 

         Większość ludzi, gdy wpada na jakiś pomysł, zastanawia się czy opłaca się go zrealizować, a następnie w zależności od wyciągniętych wniosków realizuje go lub nie. U dziecka z ADHD, z powodu kłopotów

z odroczeniem/zahamowaniem reakcji, proces ten przebiega odmiennie- jest pomysł i natychmiast jego realizacja. Dzieci nadpobudliwe najczęściej wiedzą, co należy zrobić, jednak zazwyczaj tego nie robią. Znają reguły, ale mają kłopot z ich zastosowaniem. Spytane przez rodzica, co powinny zrobić przed wejściem na jezdnię odpowiedzą prawidłowo. A za pięć minut znowu przebiegną bez oglądania się.

         Ta grupa objawów powoduje także wiele innych problemów w funkcjonowaniu dziecka. Wyżej już wspomniane nieprzewidywanie konsekwencji swoich działań dotyczy prawie wszystkiego , co robi dziecko. Rezultatem bywa trudne do zaakceptowania zachowanie:

• częste wtrącanie się do rozmowy,
• wbieganie do pokoju, w którym pracują rodzice, mimo wielokrotnego upominania,
• przypadkowe, nieumyślne niszczenie rzeczy,
• brak umiejętności zaplanowania swoich działań.

 

Innym problemem związanym z nieprzewidywaniem konsekwencji swojego działania jest to, że dziecko z ADHD bardzo łatwo jest namówić by zrobiło „coś głupiego”. Inne dzieci zauważają i wykorzystują ten fakt i ich nadpobudliwy kolega szybko staje się kozłem ofiarnym.

  

Nadruchliwość

 

         O nadruchliwości mówimy wtedy, gdy dziecko cechuje nadmierna, niczym nie uzasadniona aktywność ruchowa, oczywiście w porównaniu z innymi dziećmi w jego wieku lub dziećmi na tym samym poziomie rozwoju. Można obserwować, że dziecko chodzi po klasie czy kościele, wspina się na meble, biega po domu bez wyraźnej potrzeby, a jego energia wydaje się niespożyta. Wielu badaczy zajmujących się problemem ADHD uważa, że izolowana nadruchliwość nie stanowi większego problemu, natomiast w połączeniu z impulsywnością jest mieszanką wybuchową. Dziecko nadpobudliwe psychoruchowo z powodu impulsywności nie przewiduje konsekwencji swojego postępowania- „najpierw zrobi, potem pomyśli”- dlatego biegając po domu, co chwilę będzie wpadać na rodziców lub wbiegać do pokoju, w którym uczy się starsza siostra. W szkole będzie chodzić po klasie lub wiercić się w ławce, a biegając na przerwie potrąci większość uczniów na korytarzu.

         Oprócz konieczności pozostawania w ruchu i nieumiejętności długiego przebywania w jednym miejscu, jedną z postaci nadruchliwości jest niepokój w obrębie miejsca siedzenia. Dziecko z ADHD nie siedzi nieruchomo, ale wierci się, kręci, macha nogami, rękami. Często bawi się różnymi przedmiotami- długopisem, gumką, skrawkiem papieru. Jedną z postaci nadmiernej ruchliwości jest nadmierna gadatliwość.

 

Zaburzenia uwagi

 

         Zaburzenia uwagi są trzecią, zasadniczą grupą objawów ADHD. Dotyczą one zarówno skierowania uwagi( np. rozpoczęcie słuchania), jak i jej utrzymania (np. ciągłego słuchania). Dzieci nadpobudliwe mają problemy z:

• zastosowaniem się do kolejnych instrukcji,
• skupieniem się na jednej czynności ( często z jednej czynności przechodzą do drugiej nie kończąc poprzedniej),
• wykonywaniem do końca zadań zleconych przez dorosłych,
• odrabianiem lekcji lub czytaniem zadanego tekstu( nadmierne roztargnienie w czasie nauki),
• słuchaniem tego, co się do niego mówi,
• pamiętaniem o zabraniu wszystkich rzeczy niezbędnych do wykonywania różnych czynności, takich jak przybory szkolne, książki, zabawki lub narzędzia,
• z zapamiętaniem tego, co było zadane,
• z zapisywaniem wszystkiego, co było na lekcjach.

 

By jednak w pełni zrozumieć, czym są tak naprawdę zaburzenia uwagi, warto na chwilę zatrzymać się nad kilkoma jej cechami. Jedną z nich jest wybiórczość. Około 6-7 roku życia większość dzieci uczy się skupiać na jednym, wybranym przez siebie bodźcu i ignorować wszystkie pozostałe (tę umiejętność posiadamy potem przez całe życie). To bardzo ważna cecha uwagi, ponieważ na niej oparty jest cały model nauki oraz wychowania dzieci w wieku szkolnym. Zarówno nauczyciele jak i rodzice zakładają, że dziecko idąc do szkoły potrafi się skupić na jednym wybranym przez dorosłego bodźcu. Potrafi też pominąć czynniki rozpraszające i wykonać powierzone mu zadanie. Jest to oczywiście prawda w stosunku do większości dzieci, ale nie do dzieci z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej. Dziecko z ADHD, nie mając wykształconej dostatecznie wybiórczości uwagi skupia się na przypadkowym bodźcu- zazwyczaj nowym lub też najbliższym czy najsilniejszym. Dlatego też równie dobrze może odrabiać lekcje, jak bawić się cyrklem czy przyglądać się za oknem przejeżdżającym samochodom. Jest to objaw, a więc rzecz niezależna od dziecka.

         Inne cechy uwagi to jej rozpraszalność oraz pojemność. Gdy koncentrujemy się na wykonaniu jakiegoś działania, to po jakimś czasie i tak przestaniemy się na nim skupiać. Jednak dzieci i nastolatki mające problem z koncentracją uwagi przestaną pracować szybciej, niż ich rówieśnicy. Dużo słabsza będzie też siła bodźca, która oderwie je od wykonywanego zadania. Stąd dzieci nadpobudliwe nie potrafią z dochodzących do nich bodźców wybrać najważniejszego. Dla nich śpiew ptaków, autobus przejeżdżający za oknem, pies leżący w kącie pokoju oraz zeszyt do matematyki są bodźcami równorzędnymi. Podobnie jest, gdy należy utrzymać uwagę na dwóch czynnościach jednocześnie ( słuchaniu nauczyciela i notowaniu) lub w sytuacji oczekiwania na następny bodziec- np. na kolejne zdanie w czasie dyktanda.

         Dzieci z zaburzeniami koncentracji uwagi określa się jako „marzycielskie”, „śniące na jawie”. Nie potrafiąc zogniskować, skupić swojej uwagi na jednym źródle bodźców ( nauczyciel lub rodzic), angażują się w bezproduktywne czynności- bębnienie palcami po biurku, zabawę przyborami szkolnymi, wyglądanie przez okno. W przypadku znacznych zaburzeń koncentracji uwagi bodźcem rozpraszającym mogą być nawet własne myśli.

         Liczba obserwowanych objawów zaburzeń koncentracji uwagi oraz ich nasilenie nie są identyczne w każdym otoczeniu i w każdej sytuacji. Zwykle są wyrażone silniej, gdy wymaga się od dziecka wysiłku umysłowego, a więc zachowania ciągłej uwagi. Takimi sytuacjami są słuchanie nauczyciela, szczegółowe czytanie tekstu, wykonywanie monotonnych czynności ( słupki z matematyki). Pojawiają się także w sytuacjach grupowych – w klasie, w pracy, przy grach zespołowych. Natomiast na interesującej je działalności dzieci nadpobudliwe są w stanie skupić się na długi czas. Czasami rodzice mówią : „rozprasza się, ale to z lenistwa, bo przed telewizorem lub komputerem może siedzieć godzinami”. To prawda. Dzieci nadpobudliwe mogą dobrze koncentrować się na interesującej je i pasjonującej czynności. Zwykle jest to komputer lub telewizor. Mogą to być też klocki lego, samochodziki itp. Nie mają jednak zdolności ukierunkowywania uwagi.

 

Inne częste objawy i zachowania dzieci z ADHD

 

Kryteria diagnostyczne uwzględniają trzy grupy objawów zespołu nadpobudliwości psychoruchowej. Jednak w codziennej pracy często dostrzega się dużo szersze spektrum problemów związanych z funkcjonowaniem dzieci z ADHD. Oto niektóre z nich:

Dzieci z ADHD, najprawdopodobniej z powodu dużej impulsywności potrafią reagować dużo bardziej emocjonalnie na różne wydarzenia, niż ich rówieśnicy. Co więcej, potrafią bardzo szybko-bez „stanów przejściowych”- przejść ze świetnego nastroju w złość czy gniew lub na odwrót. Niestety obserwuje się też, że takie zmiany nastrojów następują często po wydarzeniach,  które dla większości dzieci są mało znaczące.

Odmienny sposób dojrzewania ośrodkowego układu nerwowego opisywany w ADHD warunkuje również niedojrzałość emocjonalną i społeczną. Jednym z następstw tego procesu jest to, że część nadpobudliwych dzieci zachowuje się tak, jak by była młodsza niż w rzeczywistości, zarówno w kontaktach z innymi dziećmi, jak i w czasie nauki szkolnej, wyborze rodzaju zabawy czy też sposobie odbierania świata.

Wiele badań wskazuje na słabą percepcję czasu- dzieci, a często

 i nastolatki z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej mają problemy z praktycznym zrozumieniem i zaplanowaniem sobie czasu na różne działania. Może to dotyczyć radzenia sobie z obowiązkami czy zdążaniem na określoną godzinę.

  

Podtypy ADHD

 

1. Podtyp z przewagą zaburzeń koncentracji uwagi

 

Dziecko nie może skupić się na tym, o czym mówi nauczyciel, zapomina, o czym się przed chwilą rozmawiało, a w czasie odrabiania lekcji zwraca uwagę na wszystkie szczegóły wokół, nie jest w stanie zająć się pracą. Często te dzieci są odbierane przez nauczycieli lub rodziców jako mniej zdolne lub nie radzące sobie z nauką. Zwykle w miarę spokojnie siedzą w ławce czy przy biurku, nie wzbudzając swoim zachowaniem niepokoju dorosłych. Po kilku minutach wpatrywania się w zeszyt zaczynają zajmować się czymś innym, na klasówkach popełniają niefortunne błędy- źle przepisują cyfry lub znaki działań arytmetycznych, nie rozwiązują zadań, bo nie są w stanie przeczytać ich treści do końca. Nie potrafią wykorzystać swoich potencjalnych możliwości. Kończą swoją karierę szkolna zbyt wcześnie lub z gorszymi wynikami.

 

2. Podtyp z przewagą nadpobudliwości psychoruchowej

 

Nasz mały bohater biega w kółko, ogląda telewizję skacząc po wersalce i zmieniając bez przerwy kanały. Jego zachowanie w czasie przerw zyskało mu u nauczycieli opinię „małego pershinga”. Odpowiednio zmotywowany, potrafi odrobić całą pracę domową od początku do końca. Te dzieci głównie biegają: od momentu, gdy otworzą oczy, do chwili gdy zasną, zazwyczaj dawno po tym, jak sąsiedzi położyli się już do łóżek. W szkole nie mają problemu z przyswojeniem sobie materiału, ale szybko nudzą się i wstają z ławki. Odpowiadają na każde pytanie nauczyciela, nawet jeśli było skierowane do innego ucznia. W opinii szkoły te dzieci to zdolne wiercipięty, kiepsko dogadujące się z nauczycielem i resztą klasy.

 

3. Podtyp mieszany, czyli „dwa w jednym”

 

Typ mieszany zespołu nadpobudliwości jest najczęstszy. U dziecka występują nasilone objawy niepokoju ruchowego, słaba kontrola impulsów oraz objawy zaburzeń koncentracji uwagi. ADHD w różny sposób manifestuje się u każdej z płci, u chłopców częściej występuje podtyp mieszany lub z przewagą nadpobudliwości, u dziewczynek zaś podtyp z zaburzeniami koncentracji uwagi.

  

Jak zmienia się obraz ADHD wraz z wiekiem?

  

Początki i okres przedszkolny

 

Według niektórych ekspertów cechy zespołu są widoczne już od chwili narodzin lub w okresie późnoniemowlęcym, w postaci wzmożonej drażliwości, mniejszego zapotrzebowania na sen i zaburzeń łaknienia. Dołącza się do nich nadmierna ruchliwość gdy dziecko zaczyna chodzić.

U dzieci w wieku przedszkolnych można zaobserwować typowe cechy nadruchliwości i impulsywności, natomiast postawienie diagnozy ADHD nie jest możliwe z powodu niewystępowania lub trudności oceny zaburzeń uwagi w tym wieku.

Przedszkolaki, które później rozwijają pełny zespół hiperkinetyczny sprawiają rodzicom i opiekunom wiele problemów. Zdarza się, że zwykłe codzienne czynności zabierają im kilkakrotnie więcej czasu niż innym dzieciom a drobne niepowodzenia wywołują wybuchy złości. W ich zabawach przeważa element ruchowy, preferują gonitwy, siłowania i zawody. Często działają w sposób ryzykowy i niebezpieczny, doświadczają licznych urazów (np. skaleczeń).

 

Okres szkolny

 

Pójście do szkoły jest trudnym momentem ponieważ dzieci muszą dostosować się do wielu nowych zasad panujących w szkole. Ponadto dla dzieci z ADHD prawie niemożliwe jest spokojne przesiedzenia 45-minutowej lekcji. Dzieci nadpobudliwe wyrażają swoje emocje szybciej i z większą intensywnością, niż jest to akceptowane u uczniów klas nauczania początkowego. Bywają agresywne, łatwo je rozzłościć i sprowokować, ich stosunki z rówieśnikami układają się źle.

Dzieci nadpobudliwe uważane są w szkole za "gorsze", nieposłuszne i niegrzeczne. Ich stopnie bywają dużo niższe niż rówieśników o takich samych możliwościach. Badania pokazują też, że częściej powtarzają one klasę i są zagrożone usunięciem ze szkoły. Rodzice czują się zazwyczaj zmęczeni i sfrustrowani, że nie sprawdzili się w roli opiekunów i wychowawców.

Dzieci z ADHD spędzają dużo mniej czasu z rówieśnikami, mają niewielu kolegów i przyjaciół. Prawdopodobnie wynika to z ich zachowania, które prowokuje i drażni otoczenie. Mimo tych kłopotów dzieci nadpobudliwe pragną kontaktów z rówieśnikami i stale poszukują możliwości zaprzyjaźnienia się. Niepowodzenia w tej sferze powodują, że mogą się czuć mniej szczęśliwe, mieć gorszą samoocenę i odczuwać brak oparcia i pomocy ze strony otoczenia. Izolacja od rówieśników może prowadzić do rozwoju depresji, uzależnień, czy osobowości antyspołecznej.

 

Okres dojrzewania

 

Objawy ADHD utrzymują się u około 70% dzieci w okresie dojrzewania (co oznacza, że około 30% wyrasta z nadpobudliwości do tego czasu). W tym okresie na problemy związane z ADHD nakładają się typowe konflikty wieku dojrzewania: bunt przeciwko normom, własne tajemnice, poszukiwanie autorytetów poza domem i przyspieszony rozwój życia emocjonalnego. Często młodzi zaczynają krytykować wszystkich naokoło i twierdzić, że dorośli są „głupi”. Wiele dzieci nadpobudliwych uważa w tym okresie, że świat wokół nich jest „nie w porządku”, że są bardziej od innych pokrzywdzone przez los. Dołącza się do tego niska samoocena, nadal utrzymują się problemy szkolne, społeczne i emocjonalne, które mogą się utrwalić nawet, jeśli w miarę dorastania nadpobudliwość wygasa.

 

Dorosłość

 

Ok. 30-50% dzieci z nadpobudliwością ma niektóre jej objawy jako dorośli. Chłopcy zapadają na ADHD częściej niż dziewczęta, ale - jako mężczyźni - częściej z niego wyrastają. Po osiągnięciu dojrzałości dominującym objawem nadpobudliwości są zaburzenia uwagi. Mimo, że mogą być one niewidoczne dla otoczenia wpływają na odbiór danej osoby przez rodzinę i współpracowników. Dorośli z nadpobudliwością mogą być postrzegani jako trudni we współżyciu partnerzy albo jako niesumienni pracownicy nie spełniający oczekiwań pracodawcy mimo posiadanych kwalifikacji i umiejętności.

 

Inne kłopoty towarzyszące ADHD

 

Nadpobudliwość psychoruchowa często nie jest jedynym problemem, z jakim muszą sobie radzić dzieci i ich rodzice. Na przykład, u dzieci z ADHD, częściej niż u ich rówieśników, mogą występować tiki oraz specyficzne trudności szkolne – dysgrafia, dysortografia, dysleksja, dyskalkulia. Poniżej wymieniono inne problemy, wystąpieniem których dzieci z ADHD są zagrożone bardziej niż ich rówieśnicy:

 

Niepowodzenia w nauce:

- słabe wyniki w szkole

- zakończenie wykształcenia poniżej własnych możliwości intelektualnych

Problemy z zachowaniem:

- kłopoty z utrzymaniem się w szkole z powodu łamania panujących tam zasad

- zachowania opozycyjno-buntownicze

- zaburzenia zachowania

- osobowość antyspołeczna

Problemy emocjonalne

- depresja

- zaburzenia lękowe

Zaburzenia funkcjonowania społecznego

- wczesne, nieplanowane ciąże

- rozwód w życiu dorosłym

 

Inne:

- uzależnienia od alkoholu, narkotyków, papierosów

 

Rozpoznanie nadpobudliwości psychoruchowej nie oznacza, że te problemy muszą wystąpić u Twojego dziecka. Dziecko należy jednak szczególnie wspierać i chronić, aby je przed nimi ustrzec.

 

Leczenie dziecka z zespołem nadpobudliwości

 

W leczeniu zespołu nadpobudliwości niewskazane jest ograniczanie się do samej farmakoterapii, ponieważ leki nie są w stanie zmienić wszystkich aspektów funkcjonowania dziecka z ADHD- leki nie zastąpią innych sposobów oddziaływania, mogą jedynie je wspomóc. Leczenie zespołu hiperkinetycznego jest leczeniem multimodalnym, zwykle wieloletnim i czynnie angażującym lekarza, rodzinę i szkołę pacjenta. Dzieci u których zastosowano więcej rodzajów interwencji lepiej funkcjonują po 1-3 latach leczenia niż dzieci, u których ograniczono się tylko do jednego rodzaju działań. Długotrwała, bezpieczna i skuteczna farmakoterapia jest jednak metodą o udowodnionej istotnej skuteczności w leczeniu ADHD i powinna być stosowana u dzieci,u których sama modyfikacja metod wychowawczych oraz inne metody terapii nie dają wystarczającego efektu lub z jakiegoś powodu nie mogą być zastosowane.

 

Metody niefarmakologiczne

 

1. Psychoedukacja:

-   edukacja na temat zespołu nadpobudliwości całego systemu w którym funkcjonuje dziecko, z włączeniem rodzeństwa i dziadków,

-   informacja i współpraca z nauczycielami i pedagogami szkolnymi.

 

2. Modyfikacja sposobu pracy z dzieckiem nadpobudliwym. Modyfikacja stosowanych wobec niego metod wychowawczych i dydaktycznych :

  

Dostosowanie zakresu i czasu trwania obowiązków dziecka do jego potencjalnych możliwości:

-         kilkusłowne, konkretne polecenia,

-         dzielenie długich poleceń lub zdań na kilka krótszych,

-         przypominanie o czekających dziecko zadaniach,

-         sprawdzanie czy je wykonuje,

-         minimalizacja ilości rozpraszających bodźców,

-         zauważanie pozytywnych zachowań dziecka i chwalenie go za nie,

-         praca na pozytywnych wzmocnieniach,

-         wprowadzenie systemów żetonowych,

-          przestrzeganie norm i zasad,

-         powiązanie przestrzegania i łamania przez dziecko zasad z systemem nagród i konsekwencji,

-         skuteczne wyciąganie konsekwencji,

-         sadzanie dziecka w pierwszej ławce ze spokojnym uczniem,

-         kilkakrotne sprawdzanie w czasie lekcji postępów jego pracy,

-         sprawdzanie czy dziecko ma zapisane wszelkie ważne informacje przed wyjściem z lekcji lub ze szkoły np. prace domowe, komunikaty o wycieczkach, zebraniach, rzeczach, które trzeba przynieść na następne lekcje,

-         pozwolenie dziecku na niewielki niepokój ruchowy, np. ugniatanie plasteliny,

-         stosowanie gimnastyki i krótkich przerw na poruszanie się w trakcie lekcji,

-         zlecanie dziecku wykonania zadań wymagających ruchu, np.przynieś kredę, podlej kwiaty,

-         utrzymywanie  kontaktu wzrokowego,

-   częste przypominanie zasad,

-      praca na poprzeczce - wyznaczamy cele i patrzymy ile dziecko      może zrobić, pomaganie dziecku, podążanie za nim, ale nie wyręczanie, podnoszenie poprzeczki poprzez pochwały i nagrody.

  

PAMIĘTAJMY - dla osoby z ADHD siedzenie, leżenie (czyli odpoczywanie w potocznym słowa znaczeniu) to najcięższa praca!

 

Propozycje dla nauczycieli pracujących z dziećmi nadpobudliwymi psychoruchowo:

 

1.Prezentacja nowego materiału:

 

-prezentuj materiał na konkretnych przykładach, zanim sformułujesz bardziej ogólne twierdzenie;

-na początku lekcji przedstaw uczniom jej ramowy plan;

-sprawdzaj, czy uczniowie rozumieją język, którym przekazujesz im informacje i polecenia;

-przedyskutuj poszczególne punkty prezentacji zaraz po ich zaprezentowaniu;

-podkreśl najważniejsze fragmenty w prezentowanym materiale;

-formułuj pracę domową w jasny i przejrzysty sposób.

 

2. Zmiany dotyczące czasu:

 

-zaznaczaj, które elementy zleconego zadania są najważniejsze i najpilniejsze; w jakiej kolejności dziecko powinno się nimi zająć;

-wprowadź jasne wymagania określające dokładnie czas wykonania zleconego zadania.

 

3. Koordynacja wzrokowo-ruchowa:

 

-ustal realne i możliwe do przestrzegania przez dzieci wymagania dotyczące ich zachowań, porządku, wyglądu itd.;

-zmniejsz ilość materiału lub podziel go na mniejsze części, jeżeli dzieci nie są w stanie go opanować.

 

4. Przetwarzanie wzrokowe, wizualizacja:

 

-przygotowuj gotowe, czytelne materiały dotyczące prezentowanych treści;

-sprawdź, czy uczeń rozumie przekazywane mu informacje;

-poproś ucznia, żeby przed rozpoczęciem wykonywania zadania powtórzył otrzymane polecenie.

 

5. Rozumienie i posługiwanie się językiem:

 

-parafrazuj przekazywane informacje, powtarzaj je wielokrotnie,

-zachęcaj dzieci do pytań i komentarzy; zorientujesz się, czy rozumieją przekazywane im informacje,

-zawsze odnoś nowo prezentowane treści do wcześniej przyswojonego przez dzieci materiału.

 

6. Zmiany organizacyjne:

 

-wprowadź szczegółowy plan dnia oraz plan zajęć;

-wprowadź jasne i zrozumiałe reguły postępowania dotyczące zachowania w różnych sytuacjach i stosuj je konsekwentnie;

-sprawdzaj zeszyt ucznia, żeby mieć pewność, że zapisuje prace domowe;

-planuj i informuj uczniów o terminach, w jakich muszą składać wykonane prace;

-często sprawdzaj zeszyty ucznia.

 

Nauczyciele mogą pomagać w różny sposób:

• dostrzegając właściwy problem, któremu można zaradzić, a nie winę dziecka;
• umożliwiając dziecku „rozpoczęcie od nowa”, gdy przyczyny trudności zostaną rozpoznane;
• zachęcając, podtrzymując i pomagając dziecku; troskliwa, pozytywnie nastawiona osoba dorosła może być źródłem ogromnej siły dla dzieci z ADHD, dla których szkoła i nauczyciele przed postawieniem diagnozy i przed terapia zazwyczaj jest nieprzyjazna;
• poszukując i stosując techniki, które pomogą dziecku skoncentrować i uczyć się;
• współpracując z dzieckiem i jego rodzicami, dawać im możliwość opanowania trudności, np. w czytaniu i dorównania rówieśnikom;
• zachęcając dziecko do udziału w zajęciach rozwijających wiarę w siebie i umiejętności funkcjonowania w grupie.

 

3.W przypadku zaburzeń systemu rodzinnego- terapia rodzinna.

 

4.W indywidualnych przypadkach wskazana długoterminowa terapia dziecka nastawiona na poprawę jego samooceny bądź też lepsze rozumienie norm społecznych.

5.Leczenie współistniejących zaburzeń lub specyficznych trudności szkolnych według przyjętych standardów i wybranych metod np.:

 - muzykoterapię,

 -relaksację,

  -arteterapię,

  - terapię przez ruch (metoda V. Sherborne, Kinezjologia Edukacyjna P.     Dennisona) - terapię integracji sensorycznej,

  - socjoterapię,

  -terapię pedagogiczną,

  -biblioterapię.

 

Sześć etapów skutecznego wydawania polecenia

 

1. Wybierz polecenie na którym Ci zależy i które jesteś gotowy wyegzekwować.
2. Podejdź do dziecka.
3. Zdobądź jego uwagę ( dotknij go, spójrz w oczy, zawołaj po imieniu).
4. Wydaj jednoznaczne, krótkie polecenie, najlepiej w 2-3 słowach.
5. Powtórz polecenie tyle razy, ile dziecko potrzebuje, czasem poproś by je powtórzyło.
6. Dopilnuj jego wykonania( nie odchodź od dziecka, do momentu, aż skończy!).

  

Literatura:

1.Barkley Russell A., tł. z ang. Helena Grzegołowska-Klarkowska: Dzieci nadpobudliwe i roztargnione. w: Świat Nauki, 1998, nr 11.

2.Makowska Jolanta: Dzieci trudne do kochania. Instytut Wydawniczy CRZZ.

3.Nartowska Hanna: Wychowanie dziecka nadpobudliwego. Nasza Księgarnia.

4.Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.: Nadpobudliwość psychoruchowa u dzieci. Wydawnictwo BiFolium.

5. Wolańczyk T., Kołakowski A., Skotnicka M.,Pisula A.: Dziecko z zespołem nadpobudliwości psychoruchowej ( ADHD).

6.Munden A., Arcelus J., tł z ang. Elżbieta Niegowska-Drachal : ADHD nadpobudliwość ruchowa.

7.Marczak A.:Program pracy z dzieckiem z objawami nadpobudliwości psychoruchowej (ADHD) w przedszkolu lub w szkole.

8.Baum H.: Spokojnie siedzieć? To nie dla mnie!

9. Pehtecost D.: Wychować dziecko z ADD i ADHD

 

Jak pomóc dziecku nadpobudliwemu psychoruchowo?

 

Wskazówki dla rodziców

 

Każde dziecko potrzebuje wiele zrozumienia, ale dziecku nadpobudliwemu jest ono szczególnie potrzebne. Warto pamiętać, że jego zachowanie, męczące dla otoczenia jemu samemu sprawia również poważne problemy.

Jeśli przyjąć, że u podłoża nadpobudliwości leży zaburzenie mechanizmu hamowania zachowania, opóźniające z kolei nabycie zdolności uwewnętrzniania i realizowania opisanych wcześniej czterech funkcji wykonawczych, to dzieciom z ADHD można pomóc, pamiętając o podanych poniżej zasadach:

 

Dziecku należy organizować środowisko zewnętrzne. Uporządkowane otoczenie to ważny element ewentualnego leczenia farmakologicznego. Takie dziecko żyje w świecie wewnętrznego niepokoju i dlatego świat wokół niego powinien być uporządkowany.

 

Dziecko nadpobudliwe potrzebuje więcej zrozumienia, tolerancji i cierpliwości ze strony dorosłych. Warto pamiętać, że jego zachowania, męczące dla otoczenia, jemu samemu sprawiają również poważne problemy, trudniej mu znaleźć przyjaciół, trudno odnieść sukces, trudniej usłyszeć pochwały.

 

1. Wprowadzaj porządek i rutynę. Większość dzieci lubi, kiedy rytm dnia jest stały. Znana pora wstawania, posiłków, obowiązków i kładzenia się spać. Daje im to poczucie bezpieczeństwa i stałości. Poza tym układ nerwowy i cały organizm dziecka ma czas na regenerację.

 

2. Ograniczaj bodźce. Ponieważ dziecko łatwo się rozprasza, należy się starać by w domu był spokój. Należy unikać puszczania głośnej muzyki, zapraszania często i wielu gości naraz trzeba ograniczać przesiadywanie przed telewizorem czy komputerem. Trzeba dbać o to, by dziecko mogło się skupić na jednej czynności. Kiedy je, niech nie gra radio. Kiedy czyta, niech nie je itd.

 

3. Mów jasno i wyraźnie. Staraj się, by to, co mówisz, było jak najbardziej konkretne. Zamiast ogólnego: "znów nie posprzątałeś pokoju", powiedz raczej: "pościel łóżko". Zamiast "ale z ciebie niezdara" powiedz: "trzymaj filiżankę za ucho". I nie dawaj dziecku zbyt dużo możliwości wyboru.

 

4. Staraj się planować. Dzieci nadpobudliwe wytrąca z równowagi wszystko, co jest nagłe i niespodziewane.

 

5. Przewiduj za dziecko wydarzenia. Rozkładaj jego przyszłe zadania na prostsze, mniej odległe czynności i natychmiast nagradzaj dziecko. Celem tych zabiegów jest zastąpienie dziecka wewnętrznych, niewłaściwie funkcjonujących systemów informacji, zasad i motywacji.

 

6. Zadbaj o miejsce pracy dziecka. Każde dziecko w wieku szkolnym, a zwłaszcza nadpobudliwe powinno mieć wygodne i ciche miejsce pracy, z małą ilością przedmiotów dookoła. Najlepszy będzie jasny blat, lampa i dwa pojemniki: na kredki i na długopisy. Miejsce do pracy powinno być jasne i nie zagracone.

 

7. Kąpiel dziecka nadpobudliwego traktuj nie tylko jako zabieg higieniczny, ale też jako doskonały moment do relaksu i wyciszenia.

 

8. Staraj się interweniować w sytuacjach konfliktowych, w jakie uwikłało się twoje dziecko, reguluj jego zachowania, ucz go innego sposobu okazywania i rozładowywania negatywnych uczuć.

 

9. Zachęcaj dziecko do wykonywania rożnego rodzaju prac plastycznych, które pomogą mu uzewnętrznić jego uczucia.

 

10.Staraj się dostosować tempo pracy i zabawy do możliwości psychofizycznych dziecka.

 

11. Zapewnij dziecku specjalistyczną pomoc psychologiczno - pedagogiczną w momencie, gdy dziecko zaczyna mieć problemy w nauce.

 

12. Daj dziecku szansę wypowiadania się, jednocześnie porządkuj jego wypowiedzi, pamiętając o tym, że dziecko ma skłonność do udzielania pochopnych odpowiedzi.

 

13. Staraj się budzić zainteresowania dziecka i angażować go w bardzo konkretnym działaniu.

 

14. Bądź elastycznym rodzicem. Pamiętaj, że twoje wypróbowane metody wychowawcze mogą cię zawieść. Dziecko nadpobudliwe wymaga jasno określonych reguł, ale nadmierny rygoryzm często daje odwrotny skutek do zamierzonego.

 

15. Nie obwiniaj się. Nic dziwnego, że mając w domu tak żywe dziecko, często niesforne i ty - rodzic stajesz się impulsywna (impulsywny) i nie postępujesz "właściwie". Jeśli zdarzy ci się zareagować agresją, spróbuj sobie wybaczyć. Po prostu przeproś dziecko i działaj dalej. Jeśli napady furii zdarzają się, to zwróć się o pomoc do specjalisty.

 

16. Ucz się skutecznych metod radzenia sobie w trudnych sytuacjach. Pracuj nad własnymi emocjami, ucz się tzw. komunikacji otwartej. W tym celu, jeżeli jest to tylko możliwe, bierz udział w "Szkole dla rodziców".

 

17. Staraj się konfrontować dziecko z konsekwencjami swoich zachowań. Przypominaj i podpowiadaj mu, jak ma postępować, aby lepiej zorganizować czas i móc korzystać z rozmaitych wskazówek.

 

18. Staraj się współpracować ze szkołą, przedszkolem do którego uczęszcza twoje dziecko - dbaj o jego pozytywny wizerunek w oczach innych.

 

19. Baw się razem z dzieckiem. Są zabawy, które mogą powoli ale dość skutecznie mogą pomóc wyciszyć dziecko i poprawić jego funkcjonowanie szkolne i społeczne.

 

20. Przypominaj dziecku o pewnych obowiązkach, umieszczając, np. karteczki z różnymi napisami w widocznych miejscach.

 

21. Podsuwaj dziecku rozwiązania alternatywne. Zamiast mówić, żeby przestało coś robić, staraj się mu posunąć, co mogłoby zacząć robić.

 

22. Pamiętaj o dziesięciu podstawowych prośbach dziecka nadpobudliwego, które zawierają całą esencję i wykładnię skutecznego postępowania z dzieckiem nadpobudliwym. Oto one:

 

1.Pomóż mi skupić się na jednej czynności.

2.Chcę wiedzieć, co się zdarzy za chwilę.

3.Poczekaj na mnie, pozwól mi się zastanowić.

4.Jestem w kropce, nie potrafię tego zrobić, pokaż mi wyjście z tej sytuacji.

5.Chciałbym od razu wiedzieć, czy to, co robię, jest zrobione dobrze.

6.Dawaj mi tylko jedno polecenie naraz.

7.Przypomnij mi, żebym się zatrzymał i pomyślał.

8.Dawaj mi małe zadania do wykonania, kiedy cel jest daleko, gubię się.

9.Chwal mnie choć raz dziennie, bardzo tego potrzebuję.

10.Wiem, że potrafię być męczący, ale czuję, że rosnę, kiedy okazujesz mi, jak mnie kochasz !

 

 Jak odrabiać lekcje z dzieckiem nadpobudliwym?

 

Niestety dziecko nadpobudliwe potrzebuje, aby rodzic siedział i pomagał mu w odrabianiu lekcji dłużej niż ma to miejsce w wypadku innych dzieci. Dlatego warto od razu założyć, że będzie się te lekcje odrabiało wspólnie.

Po pierwsze jak nakłonić dziecko, aby usiadło do odrabiania lekcji?

Moment siadania do lekcji jest trudny dla każdego dziecka. Dlatego dziecko nadpobudliwe będzie odwlekać rozpoczęcie odrabiania lekcji znajdując wiele wymówek uzasadniających opóźnienie. Najlepszym sposobem wydaje się wspólne umówienie się na konkretna godzinę i ustalenie konsekwencji, jeśli ta umowa nie będzie dotrzymana (np. zakaz oglądania telewizji tego wieczora). Można też zastosować tzw. „konsekwencję cykającą”, czyli każde 5 minut spóźnienia oznacza utratę 5 minut z np. „czasu oglądania telewizji”.

Rozpoczęcie odrabiania zadań domowych może być też opóźnione przez trudności w zorganizowaniu sobie pracy. Dziecko wielokrotnie wstaje i szuka potrzebnych mu pomocy. Warto przeprowadzić je przez ten trudny moment, przypominając, co ma zabrać ze sobą na biurko.

Po drugie, jak spowodować, aby w czasie odrabiania lekcji dziecko zajmowało się zeszytem i książką a nie wszystkim innym?

Ograniczyć jak najbardziej ilość bodźców dopływających do dziecka:

-pomieszczenie, w którym odrabiamy lekcje powinno być utrzymane w spokojnych pastelowych barwach, bez krzykliwych wzorów,

-biurko stawiamy przodem do pustej gładkiej ściany, zabieramy z niego wszystkie rzeczy poza książką, zeszytem, długopisem,

-zamykamy okno (aby ograniczyć ilość bodźców słuchowych) oraz zasłaniamy je zasłoną w łagodnych kolorach lub opuszczamy żaluzje (aby dziecko nie rozpraszało się widokiem na podwórko),

-ukochane zwierzątko (jeśli jest) „wychodzi” do innego pokoju,

-wyłączamy telewizor i inne grające sprzęty; wyjątkiem może być spokojna muzyka, która niektórym dzieciom dostarcza bodźców „tła”, pomocnych w skupieniu Z tej możliwości korzystamy, gdy dzieci rozprasza nawet najmniejszy szelest – spokojna muzyka tłumi wtedy te rozpraszające bodźce. Roli tej nie może spełniać audycja mówiona, ani telewizor, które nadmiernie absorbują uwagę.

 

Starać się zwiększyć zdolność koncentracji dziecka poprzez:

robienie kilku - kilkunastominutowych przerw w pracy, gdy zauważymy, że dziecko wyczerpało już swoje możliwości skupienia uwagi.

W momencie zadziałania bodźca rozpraszającego ponowne przywołanie uwagi – „pisz dalej”, „spójrz w zeszyt”, postukanie w zeszyt palcem itp.

Dopilnowanie, aby w czasie przerwy dziecko nie rozpoczęło czynności, od której będzie je trudno oderwać.

Powolne i stopniowe wydłużanie jednorazowego czasu pracy, zawsze za zgodą dziecka. Uwaga: powolne oznacza tutaj o kilka minut w ciągu miesiąca lub nawet kwartału.

Zapobieganie rozpraszaniu się dziecka przez zaciekawienie go, przedstawienie tematu zadania w nowy interesujący sposób

 

Jak mówić żeby dzieci nas słuchały?

Dziecko z ADHD słucha tego, co się do niego mówi, tak jak intensywnie nasłuchuje wszystkiego, co dzieje się wokół.

Ma natomiast problem z wyłowieniem z potoku docierających do niego bodźców tego, który w danej chwili jest najważniejszy. Dlatego osoba zwracająca się do nadpobudliwego dziecka musi po pierwsze przebić się przez szum bodźców docierających z otoczenia, po drugie zadbać, aby jej przekaz był jak najbardziej zrozumiały.

Zanim zaczniemy mówić przygotujmy dziecko do odbiory naszego komunikatu, postarajmy się, aby dziecko zatrzymało się, popatrzyło na nas i skupiło się na tym co robimy – mówimy, pokazujemy, podajemy.

Można np. powiedzieć do dziecka – „posłuchaj powiem ci coś bardzo ważnego”, „spójrz na mnie”, „zobacz”. Spróbujmy mówić tak, aby dziecko widziało nasze usta. Jeśli dziecko jest jeszcze bardzo małe lub jego zaburzenia uwagi są bardzo nasilone, po prostu przytrzymajmy je za ramiona, kucnijmy (oczy nasze i dziecka powinny być na jednym poziomie) i dopiero wtedy zacznijmy mówić.

Nie starajmy się wtedy kontrolować nadruchliwości dziecka – pozwólmy, aby machało nogami, bawiło się jakimś przedmiotem – walczmy o jego uwagę a nie o to by siedziało lub stało idealnie spokojne.

Stosujmy krótkie i jednoznaczne komunikaty, czasem brzmiące jak komendy np. pościel łóżko, pozbieraj zabawki z podłogi, ustaw buty, proszę wynieść śmieci.

 

Jak radzić sobie z brakiem konsekwencji w działaniu dziecka?

        

Dzieci nadpobudliwe potrafią się skupić tylko na bardzo krótki czas. Dlatego zadania monotonne, długotrwałe, nudne lub skomplikowane zwykle stają się dla nich niewykonalne.Możemy pomóc dziecku dzieląc zadania na mniejsze odcinki. Np. zamiast „posprzątaj pokój” powiedzmy najpierw „zbierz tamte zabawki z podłogi”. Poczekajmy aż dziecko wykona polecenie, ewentualnie powtórzmy je, jeśli zajdzie taka potrzeba. Następnie – „podnieś i postaw misia na półce”. Poczekajmy aż dziecko wykona polecenie, ewentualnie powtórzmy je, jeśli zajdzie taka potrzeba. W podobny sposób poprośmy: „uporządkuj zeszyty w szafce, pozbieraj rzeczy z podłogi do koszyka”. Zawsze kolejne polecenia wydawajmy dopiero wtedy, gdy dziecko skończy wykonywać poprzednie. Niektóre dzieci mogą wymagać jeszcze dokładniejszego podzielenia wykonywanych zadań, obecności rodzica w czasie pracy a nawet prowadzenia za rękę.

Postępowanie takie pomaga dziecku osiągać drobne, codzienne sukcesy i pozwala mu uwierzyć we własne siły. Sprawia też, że z czasem zaczyna się ono samo coraz bardziej starać.

 

Jeszcze jedna pomocna wskazówka:

Dzieciom nadpobudliwym łatwiej jest zacząć robić coś nowego niż kontynuować rozpoczęte zadanie - lubią przecież przerzucać się z jednej czynności na drugą. Dlatego zamiast mówić „przestań patrzeć przez okno” powiedzmy „spójrz w zeszyt” lub „otwórz książkę”. Istnieje wtedy większa szansa, że dziecko spełni polecenie.